موسیقی مانند هر نوع تغذیه جسمی و روحی با وضعیت و شرایط مخاطب خود معنا پیدا می کند. یک موسیقی مشخص همزمان در دو نفر می تواند حس کاملا متفاوتی را ایجاد کند اما با این وجود عده ای معتقدند هر دستگاه با توجه به گوشه های اصلی آن حالات متنوع عاطفی از جمله آرامش و تحرک، عشق و فراق، حزن و نشاط، وجد و دلدادگی، امید و ناامیدی را توصیف می کند.
به عبارت دیگر هر نوع دستگاه آوازی را می توان بر اساس موقعیت زمانی، مکانی و حال درونی فرد، در تمام اوقات روز یا شب، در فصول مختلف یا در طول سالهای زندگی، نواخت، خواند یا شنید. اما بسیاری از اساتید موسیقی ایرانی در مورد ویژگی های عاطفی و احساسی جاری در مایه های موسیقی ایرانی نظرهای متنوع و متفاوتی دارند که در مجموع، حالت های عاطفی دستگاه های آوازی موسیقی ایرانی، به صورت زیر بیان گردیده است:
دستگاه ماهور: مایه های اصلی آن، آرامش بخش، متعادل و با ثبات است و از هرگونه تنش، نگرانی و هیجان زدگی دور می باشد و می تواند انسان را در حالتی متعادل، پایدار، خوش بین، توانا و شاد نگه دارد؛ به عبارتی موجب انبساط روانی می گردد.
دستگاه چهارگاه: مایه های چهارگاه مستعد برون گرایی، سرزندگی و وجد است. میل به دلاوری، آزادی و وسعت نظر دارد. مناسب پای کوبی، بزرگ منشی و رجزخوانی است.
دستگاه راست پنجگاه: سبب دلگرمی، خوش بینی، مهربانی و صمیمیت می گردد.
دستگاه شور: حالت مایه های این دستگاه، جدی، حساس و مستعد حزن است. دلتنگی و گلایه را با روحیه ای انتقادی به خوبی بیان می کند. استفاده به هنگام از مایه های شور به خوبی اندوه را تخلیه می کند و از شدت نگرانی می کاهد.
دستگاه همایون: حالت سرخوش، دلداده، عشق، امید و دلبستگی دارد.
دستگاه سه گاه: در بیان اندوه و ناکامی عمیق توام با احساس پشیمانی، گناه و از دست دادگی موفق است. حزن ناشی از فقدان را به خوبی تخلیه می کند، همچنین در بیان بی وفایی و مرور آلام زندگی موثر است.
دستگاه نوا: شکوهی ملایم توام با تمنا و نیاز دارد، متانت و حجب را برمی انگیزد.
منبع: کتاب بهداشت حنجره و آواز اثر دکتر ممر اندواری